Poezja Szymborskiej, "Nowe Książki" 5/68

W recenzji tomu "Sto pociech" Przyboś nazywa Szymborską "krakowską następczynią Jasnorzewskiej" (choć w innych publikacjach - m. in. w recenzji tomu Sól opublikowanej na łamach "Nowej Kultury" 1962, nr 39, s. 2, protestował przeciw takiemu porównaniu), nie dostrzega "lepszego od niej poety w Polsce" i - nawiązując do kultury antycznej - gotów jest uwieńczyć ją laurem poetyckim ("ten mój artykulik nie może nie być listkiem z drzewa bobkowego"). Uważa, że Szymborska dokonała rzeczy pozornie niemożliwej - ożywiła poezję refleksyjną, choć wydawało się że dawno zatraciła ona artystyczną rację istnienia.

Przyboś jednak nie byłby sobą, gdyby chwaląc nie przemówił z pozycji autorytetu, nie skrytykował (niejako nawiasowo i dygresyjnie) twórczości kilku niecenionych przez niego poetów i nie pospieszył z garścią nieco protekcjonalnych rad dla młodszej koleżanki. Chwaląc refleksyjność i epickość wierszy Szymborskiej, z których każdy opowiada jakąś historię, "jest krótkim opowiadaniem, lapidarnym opisem" lub wręcz  "dowcipnym rozważaniem", równocześnie gani elementy opowiadania i opisu w twórczości Białoszewskiego, Różewicza czy Herberta, postrzegając je jako "cofnięcie się do dziewiętnastowiecznego obrazka, tak miłego poetom pozytywizmu, do staroświeckiego opowiadania wierszem". Taki poetycki obrazek jawi mu się jako "ułamkowy, ułomny, kaleki".

Szymborska czytana przez Przybosia staje się poetką, która w pewnym sensie realizuje postulaty Awangardy Krakowskiej, budując niepowtarzalne obrazy, konstruując ożywcze metafory i wreszcie nadając swoim wierszom szczególny porządek oparty na rozwijaniu konceptu w kolejnych zdaniach i wersach w sposób, który żywo przywodzi na myśl Peiperowski układ rozkwitania.

Z charakterystyczną dla siebie manierą również doradza, poucza, sugeruje korekty poetyckiej strategii (niby drobne, poprzedzone eksordialnym toposem skromności, ale sformułowane jednak w dość protekcjonalny sposób). W awangardowym pragnieniu niepowtarzalności Przyboś popadł, jak się zdaje, w pewną przesadę i skrajność. Interesujące w tym przypadku są jednak nie tylko poglądy poety (który przecież od lat wysoko cenił oryginalność), co sposób ich sformułowania. Czy porównując poezję Szymborskiej do pereł Przyboś sugeruje, że jest ona nie tylko refleksyjna, ale przede wszystkim służy ozdobie i jak wiele wierszy dworskich przypomina nic nie znaczące błyskotki? Raczej nie, bo przecież kontekst całej wypowiedzi każe postrzegać perły jako coś szczególnie cennego (przywodzi ewentualnie na myśl biblijne zalecenie, aby nie rzucać pereł przed wieprze). Podobnych porównań Przyboś używał, pisząc o poezji Norwida. Jednak wzmianki o pięknie kobiecej szyi (nawet nie kobiety jako takiej, ale jej fragmentarycznie postrzeganego ciała) ozdobionej sznurami pereł i ton całej wypowiedzi sprawiają, że wydaje się ona nieco patriarchalna, jakby Przyboś podkreślał, że mimo niewątpliwego talentu Szymborskiej relacja pomiędzy nimi pozostaje jednak hierarchiczna.

Odczucie to po części podzielała sama Szymborska, która - w wypowiedzi zamieszczonej w filmie Katarzyny Kolendy-Zaleskiej - objaśniając mechanizm uwiedzenia komunistyczną ideą, wspomina że podążyła śladem poetów nadających wówczas ton całemu środowisku, jako przykład wymienia Przybosia i zawiesza głos, nie wyliczając już więcej nazwisk. Kontekst całej wypowiedzi jest może nieco niefortunny, ale nie pozostawia wątpliwości co do roli Przybosia, jego oddziaływania na innych twórców i znaczenia, jakie jego opinie i decyzje miały dla wielu pisarzy i poetów. Wysoka samoocena Przybosia jest uzasadniona - tak był postrzegany przez środowisko artystyczne, tak przedstawiały go opiniotwórcze czasopisma, dla podobnych wypowiedzi chętnie zapraszano go do radia. Był mistrzem, mentorem, tym który - jak powszechnie wierzono - potrafi odróżnić dobrą poezję od miernoty i dostrzec prawdziwe talenty zanim jeszcze rozwiną się na dobre. Właściwe dla Przybosia jest też - klasyczne u swych podstaw - przekonanie, że zestaw wskazówek, objaśnienie reguł, dydaktyczny komentarz bardziej doświadczonego teoretyka i praktyka może przyczynić się do udoskonalenia kunsztu poetyckiego, sprawić, że zajaśnieje on tym większym blaskiem.